08 Şub DAHASI: DOKTOR JİVAGO
Rus edebiyatının büyük şairi Boris Pasternak’ın ilk ve tek romanı da olan Doktor Jivago, 608 sayfalık görkemli hikâyesiyle dünya edebiyatını etkilediği kadar, casusluk filmlerini aratmayan yayımlanma hikâyesi ile de dönemin politik atmosferini derinden şekillendirmiş bir başyapıt. Romanın 1965’te David Lean’in yönetimindeki 3,5 saatlik epik uyarlaması da, topladığı Oscar, Altın Küre ve Grammy ödülleriyle bugün bile eskimeyen gerçek bir klasik. Kitap ve filmi ile Doktor Jivago hakkında daha fazlasını merak edenler için derledik.
Yasaklı roman
Pasternak, 1945’te başladığı Doktor Jivago’yu 9 yılda tamamlandı. 1956’da, basılması için Sovyet Yazarlar Birliği’nin resmi edebiyat dergisi olan Novy Mir’e gönderdi ama ‘SSCB resmî görüşüne uygun yazılmadığı’ gerekçesiyle red aldı. Şiirleri 1936’dan beri yasaklı olan Pasternak, ülkesinde basmaya cesaret edecek bir yayınevi bulamayınca, kitabın el yazması bir İtalyan gazeteci tarafından yurtdışına kaçırıldı ve ilk kez 1957’de İtalya’da yayımlandı. Çok kısa sürede birçok dile çevrilen, Batı’da ve özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde sansasyon yaratan kitap, The New York Times’ın en çok satanlar’ında 26 hafta boyunca ilk sırada yer aldı.
Roman, Sovyetler Birliği’nde ise okunmadan, anında yasaklandı. Sovyet Yazarlar Birliği kapalı bir duruşma düzenleyerek 28 Ekim 1958’de Pasternak’ın birlikten atıldığını açıkladı. Dahası, yazarın vatandaşlıktan çıkarılmasını ve sürgün edilmesini istediler. Moskova Edebiyat Enstitüsü de, tüm öğrencilerini Pasternak’ı ve romanını kınayan bir dilekçe yazmaya ve onun ülkeden sürülmesi için eylem yapmaya çağırdı.
İlham kaynağı Olga
Lara karakteri için ilhâmın, Pasternak’ın 1946’da tanışıp aşık olduğu ve 1960’daki ölümüne dek birlikte yaşadığı sevgilisi Olga Ivinskaya olduğu düşünülüyor. Novy Mir dergisinde editörlük yapan şair ve yazar Olga Ivinskaya, Pasternak’ın en büyük destekçisi ve ne yazık ki, politik baskılarda ona karşı sunulan ilk tehdit oldu. Olga, 1950’de ‘casusluğa suç ortaklığı yapmak’la suçlanıp çalışma kampına gönderildi ve 1953’te Stalin’in ölümünden sonra serbest bırakıldı. Hükümet Pasternak’ın ölümünden sonra bile onu rahat bırakmadı ve kitap için batılı yayıncılarla ilişkileri sağladıkları gerekçesiyle kızı Irina ile birlikte tutuklanarak kampa gönderildi. Irina 1962’de, Olga ise ancak 1964’te serbest kaldı.
Nobeli reddetmek zorunda kaldı
Şiirleri ile 1946-1950 arasında her yıl Nobel Edebiyat Ödülü’ne aday gösterilen Pasternak, Doktor Jivago ile 1958’de ödülün kazananı oldu. Nobel komitesinden 23 Ekim 1958’de gönderilen telgrafı, “Memnunum, teşekkür borçluyum, onurlandım, şaşırdım” sözleriyle yanıtladı. Ancak, kitabı Sovyet karşıtı olarak gören ve ödülü de düşmanca bir jest olarak yorumlayan hükümet, Pasternak’ın hain ve ajan olduğu üzerine bir kampanya başlatmış, yazarı ve beraberinde Olga’yı bitmek bilmeyen hapis, sürgün ve ölüm tehditlerine açık bırakmıştı. Sovyet gazetelerinde Pasternak’ı kınayan haberler yayımlandı, kitabı “sanatsal olarak sefil, sosyalizm nefretiyle dolu kötü niyetli bir çalışma” olarak nitelendiren pek çok yazının yanı sıra, Komünist Parti Merkez Komitesi’nin resmî yayın organı olan Pravda’danın başyazısında “Kötü niyetli bir Filistinli”, “iftiracı” ve “Sosyalist ülkemizde yabancı bir leke” sözleriyle saldırıya uğradı. Böylece Pasternak, 29 Ekim’de ikinci bir telgraf göndererek ödülü reddettiğini söylemek zorunda kaldı ve “Gönüllü reddimi lütfen hakaret görmeyin” dedi. Ancak baskılar devam etmedi ve 1 Kasım’da Pasternak halka açık yaptığı açıklamada ödül için özür dilemek zorunda kaldı. Yazara verilen ödül ancak yıllar sonra, 1989’da Stockholm’e giden oğlu Evgeny Pasternak tarafından alındı.
87’de kitap, 94’te film özgür kaldı
Şaire ölümünden bir yıl sonra şairlik hakları geri verildiyse de kitap 1987 yılına kadar Rusya’da yasaklı kaldı, filmi ise ancak 1994 yılında seyirciyle buluşabildi.
Bol yazdı, Lean yönetti
Filmin yönetmenliğini, Great Expectations / Büyük Umutlar (1946), Oliver Twist (1948) gibi unutulmaz edebiyat uyarlamalarının yanı sıra Oscar’la karşılanan The Bridge on the River Kwai / Kwai Köprüsü (1957) ve Lawrence of Arabia / Arabistanlı Lawrence (1962) filmleri ile tanınan usta İngiliz yönetmen David Lean yaptı. Romanı perdeye, Arabistanlı Lawrence, A Man for All Seasons (1966), The Mission (1986) filmlerini de yazmış İngiliz senarist Robert Bol uyarladı. Bolt, Oscar, Altın Küre ve BAFTA ödüllerinde yılın senaristi seçildi.
Tüm zamanların en çok gişelerinden
22 Aralık 1965’te sinemalarda gösterime giren film, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’da tahmini 124,1 milyon bilet sattı ve o yıl en yüksek hasılat yapan ikinci filmi oldu. Film hala tüm zamanların en çok hasılat yapan dokuzuncu filmi olma özelliğini ise hala koruyor.
Kubrick’in de rüyasıydı
Romanı filme çekmek isteyen sadece Lean değildi; hatta Stanley Kubrick’in rüya projelerinden biri olduğu yıllar sonra ortaya çıktı. 1950’lerdeki kişisel defterindeki notlarında “Bir yönetmen için mutlak başarının o kesin anı, 600 sayfadan fazla bu büyük bir edebiyat klasiğinin çekmesine izin verildiği zamandır” diyen Kubrick ayrıca Pasternak’a bir mektup da yazdı. 8 Ocak 1959 tarihli mektupta şunları söylüyordu: “Son filmimiz ‘Paths of Glory’, Brezilya, Finlandiya ve Belçika’da yılın en iyi filmi ödülünü aldı. Ve şimdi, Doktor Zhivago’nun sinema haklarını satın almak istiyoruz. Kitabın İtalyan yayıncılarını temsil eden New York’taki hukuk firmasıyla temasa geçtik. Henüz bir anlaşmayı sonuçlandırmaya hazır olmadıkları için müzakereler durma noktasında.” Film hayata geçseydi Jivago rolünde, Paths of Glory Zafer Yolları’nda da birlikte çalıştığı Kirk Douglas oynayacaktı.
Rüya kadro buluştu
Film, Omar Sharif ve Julie Christie’nin ikonik performansları kadar, Geraldine Chaplin, Rod Steiger, Ralph Richardson, Tom Courtenay, Alec Guinness, Klaus Kinski’yi buluşturan rüya kadrosuyla da büyük yankı gördü.
Kariyerini birkaç basamak birden yükselten Jivago rolünde Omar Sharif ilk düşünülen isim değildi. Arabistanlı Lawrence‘ın yıldızı Peter O’Toole, Lean’in ilk tercihiydi, ancak rolü kabul etmeyince sırasıyla Max von Sydow, Paul Newman, Rod Taylor ve Michael Caine’e gidildi ve rol en sonunda, yine Arabistanlı Lawrence’ta da oynamış Omar Sharif’e verildi.
Aynı durum Julie Christie de geçerliydi. Lara rolü için Lean’in aklından geçen ilk isim Audrey Hepburn oldu. Ardından Jeanne Moreau, Yvette Mimieux, Sarah Miles ve Jane Fonda’ya teklif edildi. Sonunda John Ford’un Young Cassidy‘de (1965) çalıştığı Julie Christie’yi önermesiyle doğru Lara bulundu.
Filmin başında annesinin mezarının başındaki çocuk Yuri Jivago’yu Omar Sharif‘in gerçek hayattaki oğlu Tarek Sharif oynadı.
5 farklı ülkede çekildi
Çekimleri 10 aydan fazla süren film için, İspanya’nın Madrid şehrinin dışında sıfırdan bir set inşa edildi. Arabistanlı Lawrence’tan da deneyimi olduğu için İspanya, Lean’in ilk tercihi olsa da, ülkede son 50 yılın en sıcak kışı yaşandı ve karlar altında geçen hikâyeyi anlatmak için şartlar yetersiz kalınca, bazı sahneler İspanya, Kanada, Portekiz, Finlandiya gibi ülkelerde tamamlandı.
Filmin çekildiği dönem, İspanya’da faşist Franco rejimi hüküm sürüyordu. Sabaha karşı çekilen sahnelerin birinde kalabalığın hep bir ağızdan söylediği devrimci marşını duyan çevre sakinleri, Franco’nun devrildiğini zannetmiş, olaylar çıkmış ve set güvenlik güçlerince bir gün boyunca abluka altına alınmıştı.
5 Oscar, 5 Altın Küre
Cannes’da Altın Palmiye için yarışan film, En İyi Film ve En İyi Yönetmen dahil toplam 10 dalda Oscar’a aday olmuş, bunlardan Uyarlama Senaryo, Görüntü Yönetimi, Sanat Yönetimi, Kostüm ve Müzik dallarındaki heykelcikleri evine götürmüştü. Film ayrıca, Altın Küre Ödülleri’nde En İyi Film, En İyi Yönetmen, En İyi Erkek Oyuncu, En İyi Senaryo ve En İyi Müzik ödüllerinin hepsini birden topladı.
James Coburn ve Virna Lisi’nin sunumuyla Maurice Jarre’ın En İyi Müzik dalında Oscar Ödülü’nü aldığı an
Grammy ödüllü müzikler
Filmin Oscar, Altın Küre ve Grammy Ödüllerinin hepsini birden kazanmış müzikleri, 2009’da 84 yaşında kaybettiğimiz ünlü Fransız müzisyen Maurice Jarre’a ait. Aralarında A Passage to India / Hindistan’a Bir Geçit (1984), Gorillas in the Mist: The Story of Dian Fossey / Sisteki Goriller (1988), Ghost / Hayalet’in (1990) de olduğu çalışmalarıyla 9 kez Oscar’a aday gösterilmiş müzisyen, Dr. Jivago dışında yine bir David Lean filmi olan Arabistanlı Lawrence (1962) ile bu ödülü kazanmıştı. Filmin klasikler arasında yer alan soundtrack çalışması, 1967’de Yılın Albümü, Yılın Şarkısı ve En İyi Enstrumantal Performans kategorilerinde Grammy Ödülleri’ne aday olmuş ve Film veya TV için En İyi Film Müziği Albümü dalında Grammy’i kucaklamıştı.
Kim Novak ve Richard Johnson’ın sunumuyla Freddie Young’ın En İyi Görüntü Yönetmeni dalında Oscar Ödülü’nü aldığı an
Görüntüde değişiklik
Filmin yine Oscarlı görüntülerinde ise, başlangıçta Nicolas Roeg’in adı geçiyordu ve hatta bazı sahnelerde Lean ile çalıştılar da… Ancak aralarında geçen bir tartışma sonucu ayrıldı ve yerine İngiliz görüntü yönetmeni Freddie Young geçti. Üç yıl öncesinde aynı ödülü Arabistanlı Lawrence ile kazanan Young, 1971’de bir başka David Lean filmi Ryan’s Daughter (1970) ile üçüncü Oscar’ını alacaktı.
Tüm zamanların en iyilerinden
Amerikan Film Enstitüsü’nün sinemanın 100. yılında hazırladığı En İyi 100 Film listesinde 39. sırada yer alan Doktor Jivago, İngiliz Film Enstitüsü tarafından tüm zamanların en büyük 27. filmi olarak gösterildi.
Doktor Jivago’yu Türkçe’de Hülya Arslan çevirisiyle Yapı Kredi Yayınları’ndan okuyabilir, filmini 13 Şubat Pazar günü Kundura Sinema’da izleyebilirsiniz.