21 Ara MİNİMA MORALİA
Rimini Protokoll’ün temalarına ve kahramanlarına yaklaşımı sadece basitçe göstermeye ve oyuncularını asla kınamamaya ek olarak empati kurmaya, dinlemeye yöneliktir. Hygiene Heute’ün erken dönemindeki konfeksiyon tiyatro konseptinden Rimini’nin uzmanlar kavramına geçiş eserin kahramanlarının yapımın nesneleri değil özneleri olduğunun ne kadar önemli olduğunu vurgulamaktadır. Rol gereği olsa da yine de samimi ve doğrudan seyirciye bakan, bir şeyler yapan insanlar.
Ancak bu da bir şeylerin zararsız olması tehlikesini veya açık bir şekilde yönetmenin ağırlığını koyması gereken şeylerin müzakereye konu oldukları anda önemsizleşmesini bile beraberinde getirebilir. Böyle bir ikilem Stefan Kaegi’nin (Lola Arias ile birlikte yaptığı) Chácara Paraíso eserinde son derece açık bir şekilde ortadadır. Brezilya polis gücü çoğu zaman Mafyavari yapısından, yolsuzluk ve insan hakları ihlali olaylarından dolayı eleştirilmektedir. Normal polis memurlarının otobiyografilerini bu kavram ön plana çıkmadan böyle bir eserin merkezine yerleştirmek mümkün müdür? “Irak, İsrail veya Brezilya polisi gibi konularla ilgili haberlerin sadece belirli bir mesaj ile bildirilmesini aşmak istedik. Bunun yerine skandallardan ziyade günlük hayatı ve gündelik hayat skandalını temsil etmek istedik.” (Kaegi). Aksi halde kendileri hakkında asla konuşmayan kişilerin konuşmasına izin vermişlerdir. Büyük sistem yerine küçük hikayeler betimlemişlerdir. Bu sayede polisin her yerde açık bir şekilde eleştirilmesine rağmen halkın skandallar ile ilgili gerçekler hakkında kendisinin karar vereceğine güvenmişlerdir. Oyuncunun söylediği şeyin ne kadarı doğru; anlatmadığı bir şeyler var mı? Doğaçlama bir atış talimi alanının yanı sıra perdeler ve sahte isimlerin mevcudiyeti, hikayelerin biyografik ya da gerçeklerden ziyade sadece hikayelere dayanmasından çok söz konusu hikayelerin aynı zamanda politik hikayeler olması ve hem polislerin kendileri hem de başka kişiler için çok gerçek bir tehlike doğurması nedeniyle görünenden daha fazlasının risk altında olduğunu doğrulamıştır. Her bir kişi nefsi müdafaa için mi, yoksa rastgele doğru veya bazen de yanlış kişiye mi nişan aldığına çok kısa süre içinde karar vermek zorunda kalmıştır.
Bunun gibi işler Rimini tiyatrosunun hangi bariyerleri zorladığını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Yargılamaktan ziyade göstermek istemektedir ancak sadece insanların sahnede göstermeye razı olduklarını şeyleri gösterebilmektedir. Çelişen fikirler yan yana koyulabilir (Wallenstein veya Kapital’de olduğu gibi), mükemmel olmayan şeyler görünür kılınabilir. Ancak belgesel filmlerde kullanılan mesafe koyma teknikleri devreye sokulsa bile bu tekniklerin kullanımı sadece katılımcıların rıza göstermesi ile mümkün olabilir. “İşlerimizin amacı hiçbir zaman bir çocuğun tiyatrodan çıkıp sokakta bir oyuncuyu gördükten sonra ‘Çok kötüydün’ demesinde olduğu gibi hoşnutsuzluğu kamçılamak olmamıştır.” (Kaegi) Seyircilerin sakin kalmaları gerekmektedir. Ancak burada sorulması gereken soru bunun gerçekleşmesi için gerekli şartların yaratılmasının hangi ölçüde mümkün olduğudur?
Bunun nedeni hali hazırda bilmediğimiz, herhangi bir şekilde bize yakın olmayan şeylerin bize gösterilmesinin gerekmesidir. “İş gerçekten de tarafsızlıktan, yabancılara duyulan bir ilgiden yola çıkarak başlar: muhafazakar bir politikacı veya bir polis memuruyla çalışırken olduğu gibi. Yapım esnasında çok önemli olan bir suç ortaklığı anı gelir. Bu ortaklık insanlara orada olmalarının nedeninin kendi başkalıkları olduğunu açık bir şekilde söyleyebilmenizden dolayı mümkündür. Eş zamanlı olarak sahnede kendilerini geçerli kılarlar ve bu geçerlilik de söz konusu başkalıklarını sürdürebilmeleri ve her şeyi doğru yapmamaları gerçeği dahilinde kendisini gösterir.” (Haug)
Ancak uzmanlar genellikle “her şeyi doğru yapmak” isterler, bu durum özellikle de kendi konumlarını uzaktan gözlemlemek önemli olduğunda belirginleşir. Örneğin, Vienna’daki Burgtheater’da oynanan Schwarzenbergplatz isimli diplomatlık eserinde bazı uzmanlar tarafından sahne arkasında yabancı ülkeler ve mülteciler konusunda yapılan aşağılayıcı yorumlar eserle nasıl bütünleştirilecektir? Herhangi bir durumda bu tip ifadelerin sahnede tekrarlanmasını ister miydiniz? Bir göç idaresi yetkilisinin beyaz eldivenlerini takarken yasadışı göçmenlerin sınır dışı edilmesi hakkında konuşması iki dünya arasındaki uçurumu göstermek için yeterli midir? “Schwarzenbergplatz’da, arka planları açıklığa kavuşturmak için ikinci kıyafet provasına kadar o kadar çok farklı yol denedik ki. Ancak eserin Devleti eleştireceğine ilişkin şüpheler ortaya çıktığı anda oyunculardan eserden çekilme tehditleri gelmeye başladı. Sahne arkasında size söyleyebilecekleri şeyler ile serbestçe söylenebilecek şeyler arasındaki farklılık o kadar fazlaydı ki sonunda esere bir video unsuru katmak zorunda kaldık. Bu unsur onların kabul edebilecekleri kadar dikkatle hazırlanmıştı ancak bizim de söylenenlerle aynı fikirde olmadığımızı göstermemize imkan sağlıyordu.” (Wetzel). Sanki uzmanların arkasından konuşuluyormuş gibi işleyen ve diplomasi sözlüğünden alınmış “kararlaştırıldı” – “müzakere edildi” – “önceden basılmış” – “gözden geçirilmiş” gibi ifadeler içeren bir metin döngüsü performans bağlamında farklı bir anlama sahip olmuştur. İlgili metinler hakkında hakiki yorumlar oldukları şeklinde anlaşılmamaları için bu ifadeler alfabetik sırayla gösterilmiştir. “Belki de bu yöntem sadece skor olarak kazanmamıza yaramıştı ama aslında kazanamamıştık” (Wetzel)
Gizli Aktörler ve Uzman Uzmanlar
Uyumun geçici uzmanlar ailesinde her zaman hüküm sürmemesinin başka nedenleri de vardır. Bazıları için baskı çok fazladır veya olaylar işin doğasına aykırıdır veya roller kişilerin kendi rollerine çok yaklaşmıştır. Deadline kadın performans sanatçılarından bir tanesinin salonu terk etmesiyle sonuçlanmıştır ve Boxenstopp eserinin galasından kısa bir süre önce yaşlı hanımefendilerin bir tanesinin işi bırakmıştır. Söz konusu hanımefendi metni değiştirmeden kabul eden aktris Christiane Zerda ile değiştirilmiştir. Oyuncu değişikliği gizlenmemiştir ancak özellikle izleyiciler tarafından vodvil işleriyle çok fazla tanınan Martha Marbo’nun da sahnede olmasından dolayı seyircilerden çoğu bu değişikliği fark edilmemiştir bile. O da neredeyse seksen yaşındadır ve ayakta çok da fazla duramamıştır (temel olarak diğerleri gibi yaşlılık konusunda bir uzman) ancak anlatıcı rolüyle sahnede konuşma üzerine de bir uzmandır.
“Yedek oyuncu olarak profesyonel oyuncuların kullanılması bizim için son derece önemli politik bir konu hatta bir tabuydu” (Wetzel). Ancak Ulrike Falke’nin ‘grip olup, sahneye çıkamayıp rolünün de son anda ajanstan gelen bir aktris tarafından oynamasıyla’ Boxenstopp’un yeniden canlandırılmasına kadar bu tabu zaten tekrar yıkılmıştır. Bu durum halka duyurulmuştur ancak artık sahnedeki profesyonellerin amatörlere olan oranı 3:1 haline gelmiştir. Benzer şekilde Deadline eserinde Alida Schmidt isimli uzman turun Lódz’daki son performansı için değiştirilmiştir. Yedek aktris metin içerisinde eksik olan performans sanatçısına açık bir şekilde atıfta bulunmuş ve bunu Lehçe dilinde yapmıştır
Fotoğraf: ©RiminiProtokoll
Das Kapital eserinde farklı bir tür değişiklik sahneye çıkmıştır. Ulf Mailänder açık cezaevinde olan ve tüm performanslara katılımını garanti edemeyen sahtekar ve dolandırıcı Uwe Harksen’in otobiyografisinin hayalet yazarıdır. Bu şekilde Mailänder’ın varlığı uzmanların uzmanı olan birisini devreye sokmuştur. Hikaye ile ilgili tüm bilgilere sahip olmasının yanı sıra jargonda geçen kelimelere ve ifadelere de aşinadır. “İlk provada hali hazırda Harksen’in hayatı ile ilgili birinci şahıs anlatımıyla o kadar mükemmel bir şekilde konuşabiliyordu ki arka planda ne olduğunu bildikleri halde tüm uzmanlar onun gerçekten Harksen olduğunu düşündü. Bununla birlikte ikinci provada sahne korkusu yaşamaya başladı ve bu noktada sürekli elini cebinde tutması gerekip gerekmediği gibi şeyler sormaya başladı. Kendisini bu tutumundan asla tam olarak kurtaramadı.” (Wetzel) Mülheimer Dramatikerpreis için jüri tartışma sahnesinde Mailänder’ın kullanılması Kapital’in herkes tarafından sahneye koyulabilecek dramatik bir metin olarak gösterilmesinde belirleyici bir etken olmakla birlikte aynı zamanda oldukça zayıf bir argüman olmuştur. Bu noktadaki düşünceye göre, rollerden bir tanesi madem başka herhangi bir kişi tarafından üstlenilebiliyorsa, tüm roller için yeniden oyuncu seçimi yapılmasını ne engelliyordu?
Aslında Boxenstopp eserinde Martha Marbo’nun kullanılmasından sonra, bir projenin başlangıcından itibaren profesyonel oyuncularla çalışmaya yönelik başka denemeler de olmuştur. Swiss Mnemopark eserinde Rahel Hubacher akşam boyunca bir tür anlatıcı rolünü üstlenmiş ve Zeugen (Tanıklar) eserinde insanların mahkemede davaları görülürken kendilerini sunma biçimlerinin incelenmesinde uzmanlar olarak profesyonel sahne oyuncuları kullanılmıştır. “Oyuncuların rol yapan diğer kişileri gözlemlemek ve analiz etmek konusunda ne kadar eğitilmiş olsalar da normal insanlar garip bir şekilde inandırıcı olmaya çalışırken onların mahkemede ne kadar çok zorlandıklarını görmek şaşırtıcıydı.” (Wetzel) Ancak nihayetinde bu yöntem çok da işe yaramamıştır. Rimini anlatıcı olarak belirli bir kapasitede kullanılmadıkları zaman oyuncuların sahne sesleri ve eğitimli fiziksel farkındalıkları ile ne yapacağını bilememiştir. Sonunda profesyonel oyuncular makul ama nispeten marjinal konumlara yerleştirilmiştir. Eserin kahramanlarından çok bir çalışma sürecinin yadigarları gibi.
Vienna Burgtheater oyuncuları ile yapılan bir başka deneme de Schwarzenbergplatz esnasında başarısızlığa uğramıştır. Oyunculardan bir tanesi uzmanlar ile (veya uzmanların karşısında) rol yapmanın çok riskli olduğuna kanaat getirmiş, diplomatların sahnede söylemeye cesaret edemeyeceği her şeyi söylemesi gereken bir diğer oyuncu uzmanlar tarafından reddedilmiştir.
Oyuncular veya diğer yedek uzmanlar ile bu deneyler (veya bazen acil durum çözümleri) sadece kavramsal sadelik yanlısı sanatçılar için problematik olmamıştır: basının ve kamuoyunun çoğu zaman apaçık biçimde rencide olması hakikiliğe inanma isteğinin ne kadar güçlü olduğunu göstermektedir. Kendisini oynayan bir uzmanın gerçeği ile bir uzmanı oynayan bir aktörün gerçeği arasındaki fark Boxenstopp eserinde olduğu kadar açık bir şekilde asla ele alınmamıştır. Ancak temsili performansın niteliği hakkındaki aleni dikkat ve itina Rimini’nin işleri için her zaman esastır.
Tiyatro perdesinin tekrar eden bir alıntı olmasının nedeni budur. Sonde Hannover’da bir kule bloğundan bir sahneye bakar gibi iyi bilinen bir meydana bakan seyirci için perde bir pencere temizleyicisi tarafından geriye çekilmiştir. Bazen perde daha simgesel olarak kullanılır (Call Cutta’daki otomatik kapı gibi). Teatral hayal ürününün tekniklerinin ve ima ettiklerinin, örneğin Uraufführung eserinde performans gösteren çocuklar ve Midnight Special Agency eserinde (her ne kadar kendisinin radikal sağcı bir Fransız olması ihtimali mevcutken) konuşmacının duygularını mümkün olduğu kadar doğrudan aktarma amacıyla tercüme yaparken kendi görüşlerini bastıran Avrupa Parlamentosu tercümanı örneklerinde olduğu gibi sık sık tema olarak görünmesinin nedeni de budur.
“Bu Deutschland 2’deki insanların da anladığı bir şeydi: orijinali daha fazla takip ettikçe kendilerini de daha fazla akıcı biçimde temsil edebiliyorlardı.” (Wetzel) O zamanlar Bundestag’ın başkanı olan Wolfgang Thierse ise bu durumu hiç ama hiç anlayamamıştır. Rimini boş yere “bir delegeyi temsil eden bir oy kullanıcısının eylemlerinin, komedi şovlarında olduğu gibi taklit aracılığıyla ucuz mesafe koyma yönteminin çok ötesinde olan bağlayıcı bir özdeşleşme anını beraberinde getirdiğini” anlatmaya çalışırken Bonn’daki eski genel salondaki bir performansı iptal etmiştir. Thierse Brechtvari bir tür teşhirden korkmuş ve eseri “Alman Federal Parlamentosu’nun statü ve haysiyetine karşı bir tehdit” olarak görmüştür. Yine de tiyatronun temel soruları ile demokrasininkiler tıpatıp aynı değil midir? Temsil nasıl işler ve ne üretir? Başka birisinin yerinde olmak ne anlama gelir?